là chủ yếu chỉ có một số trang trại của địa chủ hoặc phường hội mới có hiệp tác lao
động giản đơn. Đây chính là mô hình kinh tế đóng kín, không có sự giao lưu sản
phẩm với bên ngoài, nó tồn tại suốt một thời kỳ dài cho đến chế độ phong kiến.
Bước đi chủ yếu của sản xuất tự cung, tự cấp là tiến lên sản xuất hàng hoá
giản đơn. Điều kiện cho quá trình chuyển hoá này là sự phát triển của kinh tế hàng
hoá. Phân công xã hội là cơ sở của kinh tế hàng hoá.
Những người sản xuất ở những vùng khác nhau có những điều kiện tự nhiên
khác nhau, có khả năng và ưu thế trong sản xuất ra những sản phẩm khác nhau đạt
hiệu quả cao hơn. Ngay trong một vùng, một địa phương những người sản xuất
cũng có những khả năng, điều kiện và kinh nghiệm sản xuất khác nhau. Mỗi người
chỉ tập trung sản xuất những sản phẩm nào mà mình có ưu thế, đem sản phẩm của
mình trao đổi lấy những sản phẩm cần thiết cho sản xuất và đời sống của mình, họ
trở thành những người sản xuất hàng hoá cùng trao đổi mua bán hàng hoá với nhau,
trên cơ sở đó thị trường, tiền tệ cũng ra đời và phát triển.
Sản xuất hàng hoá ra đời lúc đầu dưới hình thức sản xuất nhỏ, giản đơn
nhưng là một bước tiến trong lịch sử phát triển xã hội. Sản xuất hàng hoá giản đơn
là sản xuất dựa trên chế độ tư hữu về tư liệu sản xuất trong điều kiện kỹ thuật thủ
công lạc hậu. Khi trình độ lực lượng sản xuất phát triển cao hơn, sản xuất hàng hoá
giản đơn chuyển sang sản xuất hàng hoá quy mô lớn hơn. Quá trình đó diễn ra trong
thời kỳ quá độ từ xã hội phong kiến lên xã hội tư bản.
2.Từ kinh tế hàng hoá giản đơn lên kinh tế thị trường tự do.
Nền kinh tế thị trường tự do ra đời từ từ nền kinh tế hàng hoá giản đơn
nhưng có những đặc điểm cơ bản khác với nền kinh tế hàng hoá giản đơn. Ở đây
người sản xuất trực tiếp là công nhân làm thuê, không phải là người sở hữu tư liệu
sản xuất mà tư liệu sản xuất là của nhà tư bản. Sản phẩm lao động do những công
nhân làm ra thuộc về nhà tư bản.
Trong nền sản xuất hàng hoá giản đơn, tác động của qui luật giá trị dẫn tới sự
phát triển tự phát của lực lượng sản xuất. Do tác động tự phát đó, do sự biến động
của giá cả, cạnh tranh đã làm phân hoá những người sản xuất hàng hoá và trong giai
đoạn phát triển lịch sử nhất định làm nảy sinh chủ nghĩa tư bản. Kinh tế hàng hoá
giản đơn đẻ ra chủ nghĩa tư bản, sản xuất hàng hoá trong thời kỳ này cạnh tranh gay
gắt. Trong điều kiện sản xuất qui mô lớn, các nguồn lực tự nhiên ngày càng khan
khiếm buộc người sản xuất phải không ngừng cải tiến đổi mơí kỹ thuật, công nghệ,
nâng cao năng suất, chất lượng và hiệu quả sản xuất, sử dụng tiết kiệm các yếu tố
sản xuất. Đây là động lực mạnh mẽ cho sự phát triển nền sản xuất hàng hoá.
3.Từ kinh tế thị trường tự do sang kinh tế hỗn hợp
Xuất phát của quan điểm “kinh tế hỗn hợp” có từ cuối những năm của thế
kỷ XIX. Sau khi thời kỳ chiến tranh, nó được các nhà kinh tế học Mỹ, như A.Hasen,
tiếp tục nghiên cứu. Tư tưởng này được phát triển trong “kinh tế học” của
P.A.Samuelson.
Nếu các nhà kinh tế học Cổ điển và Cổ điển mới say sưa với “bàn tay vô
hình” và “cân bằng tổng quát”, trường phái Keynes và Keynes mới say sưa với
“bàn tay nhà nước”, thì P.A.Samuelson chủ trương phát triển kinh tế phải dựa vào
cả “hai bàn tay”, là cơ chế thị trường và nhà nước. Ông cho rằng diều hành một nền
kinh tế không có chính phủ hoặc thị trường thì cũng như vỗ tay bằng một bàn tay”.
Cơ chế thị trường là một hình thức tổ chức kinh tế, trong đó, cá nhân người
tiêu dùng và các nhà kinh doanh tác động lẫn nhau qua thị trường để xác định ba
vấn đề trung tâm của tổ chức kinh tế là: cái gì? Như thế nào? Và cho ai? Cơ chế thị
trường “không phải là một sự hỗn hợp mà là trật tự kinh tế”. Một nền kinh tế thị
trường là một cơ chế tinh vi để phối hợp một cách không tự giác nhân dân và doanh
nghiệp thông qua hệ thống giá cả thị trường. Nó là một phương tiện giao tiếp để tập
hợp tri thức và hành động của hàng triệu cá nhân khác nhau, không có bộ não trung
tâm, nó vẫn giải được bài toán mà máy tính lớn nhất ngày nay không thể giải nổi.
Không ai thiết kế ra nó. Nó tự nhiên, và cũng như xã hội loài người, nó đang thay
đổi.
Thị trường là một quá trình mà trong đó, người bán một thứ hàng hoá tác
động qua lại lẫn nhau để xác định giá cả và số lượng hàng hoá. Như vậy, nói đến thị
trường và cơ chế thị trường là phải nói tới hành hoá, người bán và người mua, giá
cả hàng hoá. Hàng hoá bao gồm tiêu dùng, dịch vụ và yếu tố sản xuất như lao động,
đất đai, tư bản. Từ đó hình thành nên thị trường hàng tiêu dùng và thị trường các
yếu tố sản xuất. Trong hệ thống thị trường, mỗi hàng hoá, mỗi loại dịch vụ đều có
giá cả của nó. Giá cả mang lại thu nhập cho hàng hoá mang đi bán. Và mỗi người
lại dùng thu nhập đó để mua hàng mình cần. Nếu một loại hàng hoá nào đó có nhiều
người mua, thì người bán sẽ tăng giá lên để phân phối một lượng cung hạn chế. Giá
lên cao sẽ thúc đẩy người sản xuất làm ra nhiều hàng hoá hơn. Khi có nhiều hàng
hoá, người bán muốn mua nhanh để giải quyết hàng của mình nên hạ giá xuống.
Khi hạ giá, số người mua hàng đó tăng lên. Do đó, người bán lại tăng giá lên. Như
vậy, trong cơ chế thị trường có một hệ thống tự tạo ra sự cân đối giữa giá cả và sản
xuất. “Giá cả là phương tiện tín hiệu của xã hội”. Nó chỉ cho người sản xuất biết
sản xuất cái gì và như thế nào và cũng thông qua đó thực hiện phân phối cho ai.
Nói đến cơ chế thị trường là ta phải nói đến cung - cầu hàng hoá, đó là sự
khái quát của hai lực lượng người bán và người mua trên thị trường. Sự biến động
của giá cả đã làm cho trạng thái cân bằng cung - cầu thường xuyên biến đổi và đó
cũng chính là nội dung của quy luật cung - cầu hàng hoá.
Nền kinh tế thị trường chịu sự điều khiển của hai ông vua: Người tiêu dùng
và kỹ thuật. Người tiêu dùng thống trị thị trường, vì họ là người bỏ tiền ra để mua
hàng hoá do doanh nghiệp sản xuất. Song, kỹ thuật hạn chế người tiêu dùng vì nền
sản xuất bằng tiền của người mua, không thể quyết định vấn đề phải sản xuất hàng
gì. Như vậy, nhu cầu phải chịu theo cung ứng của người kinh doanh. Vì người sản
xuất phải định giá hàng của mình theo chi phí sản xuất. Nên họ sẵn sàng chuyển
sang lĩnh vực nhiều lợi nhuận hơn. Như vậy thị trường chịu sự chi phối của cả chi
phí kinh doanh, lẫn các quyết định cung-cầu của người tiêu dùng quy định. Ở đây,
thị trường đóng vai trò môi giới trung gian hoà giải sở thích người tiêu dùng và hạn
chế kỹ thuật.
Cũng trong nền kinh tế thị trường, lợi nhuận là động lực chi phối hoạt động
của người kinh doanh. Lợi nhuận đưa các nhà doanh nghiệp đến các khu vực sản
xuất hàng hoá mà người tiêu dùng cần nhiều hơn, bỏ qua các khu vực ít có người
tiêu dùng. Lợi nhuận đưa các nhà doanh nghiệp đến việc sử dụng kỹ thuật sản xuất
hiệu quả nhất. Như vậy, hệ thống thị trường luôn phải là một hệ thống hỗn hợp để
giải quyết tốt nhất ba vấn đề có bản của nền kinh tế.
IIICơ chế thị trường
1.Hàng hoá.
Hàng hoá là sản phẩm của lao động , một là nó có thể thoả mãn được nhu
cầu nào đó của con người, hai là nó được sản xuất ra không phải để người sản xuất
ra nó tiêu dùng mà là để đem ra trao đổi. Hàng hoá có hai thuộc tính: Bao gồm
thuộc tính giá trị và giá trị sử dụng.
Giá trị là lao động xã hội của người sản xuất hàng hoá kết tinh trong hàng
hoá. Sản phẩm nào mà không chứa đựng lao động của con người thì không có giá
trị, khi giá trị thay đổi thì giá trị trao đổi cũng thay đổi. Giá trị trao đổi chính là hình
thức biểu hiện của giá trị. Giá trị là một phạm trù lịch sử nó gắn liền với nền sản
xuất hàng hoá, khi nào còn sản xuất và trao đổi hàng hoá thì còn tồn tại phạm trù
giá trị.
Giá trị sử dụng là công dụng của sản phẩm có thể thoả mãn một nhu cầu nào
đó của con người. Công dụng của sản phẩm do thuộc tính tự nhiên của sản phẩm đó
qui định. Giá trị sử dụng thể hiện ở việc sử dụng hay tiêu dùng nó là nội dung của
của cải, không kể hình thức xã hội của cải đó như thế nào. Với ý nghĩa như vậy thì
giá trị sử dụng là một phạm trù vĩnh viễn. Một sản phẩm đã là hàng hoá thì nhất
thiết phải có giá trị sử dụng nhưng không phải bất cứ sản phẩm gì có giá trị sử dụng
cũng đều là hàng hoá. Trong kinh tế hàng hoá, giá trị sử dụng là cái mang giá trị
trao đổi.
2.Tiền tệ
Trong giai đoạn đầu của trao đổi hàng hoá, người ta đổi trực tiếp một vật này
lấy một vật khác, với sự phát triển tiếp tục của phân công lao động xã hội và trao
đổi hàng hoá trong thời kì suy tàn của chế độ công xã nguyên thuỷ, những nhược
điểm của hình thái giá trị toàn bộ hay mở rộng càng thể hiện rõ rệt.Trong quá trình
troa đổi hàng hoá xuất hiện một nhu cầu là những người chủ hàng hoá phải tìm
được một loại hàng hoá nào mà được nhiều người ưa thích để đổi hàng hoá của
mình lấy hàng hoá đó. Sau đó dùng hàng hoá ấy đổi lấy thứ hàng hoá mà mình cần.
Như vậy việc trao đổi không còn là trực tiếp mà phải qua một bước trung gian. Lực
lượng sản xuất tiếp tục phát triển cuộc phân công lao động xã hội lớn lần thứ hai
thúc đẩy mạnh sự phát triển của sản xuất và lưu thông hàng hoá, điều đó đòi hỏi
phải có vật ngang giá chung thống nhất giữa các vùng, như vậy tiền tệ đã xuất hiện.
Tiền tệ xuất hiện là kết quả lâu dài và tất nhiên của trao đổi hàng hoá. Tiền tệ có khả
năng trao đổi trực tiếp với mọi hàng hoá,nó trở thành phương tiện biểu hiện giá trị
của các hàng hoá. Tiền tệ là thứ hàng hoá đặc biệt được tạo ra là vật ngang giá
chung cho các hàng hoá khác. Nó thể hiện giá trị lao động xã hội và biểu hiện quan
hệ giữa những người sản xuất hàng hoá.
Từ sự phát triển mạnh mẽ của sản xuất và trao đổi đã ra đời một loại hàng
hoá đặc biệt đóng vai trò vật ngang giá chung. Đó là tiền tệ. Trong lịch sử tiền tệ,
nhiều loại hàng hoá đã được sử dụng cho vai trò này như vỏ ốc, gia súc, sắt, đồng,
bạc, vàng Bản thân chúng là những yếu tố vật chất và có giá trị. Sự ra đời của tiền
giấy đánh dấu một sự thay đổi to lớn trong quá trình phát triển của chúng tính bằng
bạc, hoặc vàng. Nhưng ngày nay mọi nền kinh tế hiện đại đều không có bất kỳ một
sự hứa hẹn đảm bảo “giá trị thực” của chúng.
Nhu cầu trao đổi đã phát triển đến mức cần có những loại tiền mới không chỉ
là tiền giấy, séc mà còn thẻ tín dụng, tiền điện tử v.v Nó được chuyển nhượng
thông qua các máy tính, đường điện thoại và thậm chí có thể tồn tại trên giấy tờ.
Như vậy ngày nay, tiền được coi là mọi thứ được xã hội chấp nhận dùng làm
phương tiện thanh toán và trao đổi. Bản thân chúng có thể có hoặc không có giá trị
riêng.
3. Giá cả.
Giá cả là biểu hiện bằng tiền của giá trị hàng hoá. Trong nền kinh tế hàng
hoá nói chung cũng như nền kinh tế hàng hoá nhiều thành phần trong thời kì quá độ
ở nước ta, giá cả là công cụ vô cùng quan trọng không những đẻ bảo đảm cho lưu
thông hàng hoá cũng tứ là cho sinh hoạt hoạt động thương nghiệp được thuận lợi
mà còn để điều tiết sản xuất và tiêu dùng theo hướng có lợi cho lao động. Giá cả
trong thời kì quá độ thể hiện những lợi ích khác nhau, cho nên phải có chính sách
đúng đắn để tạo ra một sự nhất trí giữa các lợi ích đa dạng đó.
Giá cả phản ánh tình hình cung-cầu, có thể nhận biết sự khan hiếm tương đối
của hàng hoá qua sự biến đổi giá cả. Tin tức về giá cả có thể hướng dẫn đơn vị kinh
tế có liên quan định ra những quyết sách đúng đắn, không có những thông tin về giá
cả quyết sách sẽ không chuẩn xác thậm trí có những quyết sách mù quáng.Trong
lĩnh vực phân phối,lưu thông và tiêu dùng, sự biến đổi giá cả cũng cung cấp những
thông tin cần thiết để chính phủ, xí nghiệp và cá nhân định ra những quyết định.
Sự biến động của giá cả có thể dẫn tới sự biến động của cung cầu, sản xuất
và tiêu dùng, biến động về lưu chuyển tài nguyên. Khi giá cả của một loại hàng hoá
nào đó tăng lên thì người sản xuất nói chung có thể tăng sản xuâts mặt hàng đó và
tất nhiên sẽ thu hút tài nguyên xã hội lưu chuyển vào ngành đó nhưng giá cả tăng có
thể làm cho tiêu dùng giảm nhu cầu về loại hàng hoá đó. Khi giá cả giảm người sản
xuất nói chung có thể giảm sản xuất loại hàng hoá ấy và do đó một phần tài nguyên
có thể không lưu chuyển vào ngành ấy, tiêu dùng lại có thể tăng lên. Chính trong
quá trình này mà giá cả điều tiết qui mô sản xuất của xí nghiệp sự bố trí tài nguyên
giữa các ngành và cân đối giữa tổng cầu và tổng cung của xã hội.
Giá cả lên xuống như một bàn tay vô hình điều tiết lợi ích của mọi người, chỉ
huy hành động của người sản xuất, điều tiết hành vi của người tiêu dùng.Giá cả còn
có chức năng thúc đẩy tiến bộ kỹ thuật, giảm lượng lao động xã hội trung bình cần
thiết và chức năng phân phối và phân phối lại thu nhập quốc dân, thu nhập cá nhân.
Giá cả chỉ có thể phát huy các chức năng trên dựa vào tiền tệ. Giá cả có đầy đủ tính
đàn hồi, thị trường phải có tính cạnh tranh đầy đủ nếu không sẽ làm thiệt hại chức
năng của giá cả.
Trước đây do cơ chế kinh tế kế hoạch tập trung quan liêu nên tác dụng của
qui luật giá trị bị xem nhẹ, vì thế hệ thống giá cả của nước ta rất bất hợp lí. Giá cả
không phản ánh được giá trị cũng không phản ánh được cung- cầu, tỷ giá giữa các
hàng hoá khác nhau cũng như giữa các hàng hoá cùng loại cũng bất hợp lí. Sự bất
hợp lí trên làm cho giá cả không phát huy được vai trò là đòn bẩy kinh tế mạnh mẽ
đối với sự phát triển của sản xuất và phát huy tính tích cực của người lao động.
Để chuyển sang cơ chế thị trường, điều đầu tiên đặt ra đối với sự hình thành
giá cả là phải lấy giá trị làm cơ sở và dựa vào yêu cầu của qui luật giá trị Đồng thời
sự hình thành giá cả hàng hoá còn phải chịu quan hệ của qui luật cung - cầu hàng
hoá, số lượng phát hành tiền giấy với chính sách kinh tế của nhà nước ở mỗi thời kì
nhất định Qui luật giá trị quyết định giá cả thông qua cung cầu có ý nghĩa quan
trọng trong nền kinh tế thị trường. Cho nên vận dụng qui luật giá trị, tình hình cung
cầu trên thị trường để hình thành giá cả là phương tiện và là con đường quan trọng
thúc đẩy tiến bộ xã hội.
Mặc dù cơ chế thị trường ở nước ta trong thời kì quá độ lên CNXH là cơ chế
có sự quản lý của nhà nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa, song cơ chế hình
thành giá cả phải từ thị trường là chủ yếu, người sản xuất kinh doanh có quyền định
giá.Cơ chế hình thành giá này đòi hỏi nhà nước trong khi chỉ đạo và quản lý giá cả
phải làm cho tuyệt đại đa số hàng hoá phù hợp với giá thị truờng do các tổ chức
kinh tế căn cứ vào quan hệ cung cầu của thị trường qui định, thông qua giá cả nhà
nước điều tiết, hướng dẫn việc đầu tư một cách hợp lý.
4. Lợi nhuận.
Do có sự chênh lệch giữa giá trị hàng hoá và chi phí sản xuất tư bản chủ
nghĩa, nên khi bán hàng hoá theo giá cả thị thường (bằng giá trị hàng hoá) nhà tư
bản thu được một khoản tiền lời gọi là lợi nhuận. So sánh lợi nhuận với giá trị thặng
dư cho thấy:
Về lượng, nếu cung bằng cầu và do đó giá hàng hoá bán ra theo đúng giá trị
của nó thì số lượng lợi nhuận thu được bằng giá trị thặng dư. Nếu cung nhỏ hoặc
lớn hơn cầu giá cả hàng hoá có thể sẽ cao hơn lượng hay thấp hơn giá trị của nó thì
từng tư bản cá biệt có thể thu được một lượng lợi nhuận lớn hơn hoặc nhỏ hơn
lượng giá trị thặng dư. Nhưng trong toàn xã hội, tổng số giá cả ngang bằng với tổng
số giá trị của hàng hoá, tổng số lợi nhuận ngang bằng với tổng số giá trị thặng dư.
Về chất, giá trị thặng dư là bộ phận giá trị mới do lao động mà công nhân tạo
ra trong lĩnh vực sản xuất dôi ra ngoài phânf bù lại giá trị trung bình khả biến mà
nhà tư bản đã trả cho công nhân, còn lợi nhuận là hình thức biểu hiện bên ngoài của
giá trị thặng dư, là giá trị thặng dự khi nó đưịc quan niệm là con đẻ của toàn bộ tư
bản ứng ra, là kết quả hoạt động của toàn tue bản đầu tư vào sản xuất và kinh
doanh.
C.Mác viết: “giá trị thặng dư hay là lợi nhuận, chính là phần giá trị dôi ra
ấy của giá trị hàng hoá so với chi phí sản xuất của nó, nghĩa là phần dôi ra của
tổng số lượng lao động chứa đựng trong hàng hoá so với số lượng lao động được
trả công chứa đựng trong hàng hoá”.
Phạm trù lợi nhuận phản ánh sai lệch bản chất quan hệ sản xuất giữa tư bản
và lao động, vì nó làm cho người ta tưởng rằng giá trị thặng dư không phải chỉ do
lao động làm thuê tạo ra. Thực chất lợi nhuận và giá trị thặng dư cũng là một, lợi
nhuận chẳng qua chỉ là một hình thái thần bí của giá trị thặng dư ‘
5.Quy luật giá trị.
Quy luật giá trị là quy luật kinh tế căn bản của sản xuất và trao đổi hàng hoá.
Chừng nào còn trao đổi hàng hoá thì chừng đó còn quy luật giá trị.
Theo quy luật này, sản xuất và trao đổi hàng hoá phải dựa trên cơ sở lượng
giá trị hàng hoá hay thời gian lao động cần thiết. Trong nền kinh tế hàng hoá, vấn đề
quan trọng là hàng hoá sản xuất ra có bán được hay không? Để hàng hoá có thể bán
được thì hao phí lao động cá biệt để sản xuất ra hàng hoá phải phù hợp với mức hao
phí lao động xã hội cần thiết, tức là phải phù hợp với mức hao phí mà xã hội có thể
chấp nhận được. Trong trao đổi hàng hoá cũng phải dựa vào hao phí lao động xã
hội cần thiết. Hai hàng hoá có giá trị sử dụng khác nhau có thể trao đổi với nhau
được khi lượng giá trị của chúng ngang nhau. Theo nghĩa đó thì trao đổi phản ánh
theo nguyên tắc ngang giá. Quy luật giá trị là trừu tượng. Nó thể hiện sự vận động
thông qua sự biến động của giá cả hàng hoá.
Trong sản xuất, quy luật giá trị điều tiết việc phân phối tư liệu sản xuất vá
sức lao động giữa các ngành sản xuất thông qua sự bién động của giá cả hàng hoá.
Như dã nói trên, do ảnh hưởng của quan hệ cung - cầu, giá cả hàng hoá trên thị
trường lên xuống xoay quanh giá trị của nó. Nếu có ngành nào đó cung không đáp
ứng cầu, giá cả hàng hoá lên cao thì sản xuất đổ xô vào ngành đó. Ngược lại, khi
ngành đó thu hút quá nhiều lao động xã hội, cung vượt quá cầu, giá cả hàng hoá hạ
xuống thì người sản xuất sẽ phải chuyển bớt tư liệu sản xuất và sức lao động ra khỏi
ngành này để đầu tư vào nơi có giá cả hàng hoá cao. Nhờ vậy, tư liệu sản xuất và
sức lao động được phân phối qua lại một cách tự phát vào các ngành sản xuất khác
nhau. Sự biến động xung quanh giá trị không những chỉ rõ sự biến động về kinh tế
mà còn có tác dụng điều tiết nguồn hàng từ nơi giá thấp đến nơi giá cao.
Trong nền sản xuất hàng hoá, ngưòi nào có hao phí lao động cá biệt ít hơn
hoặc bằng hao phí lao động xã hội cần thiết để sản xuất hàng hoá thì người đó có
lợi, còn người nào có hao phí cá biệt lớn hơn hao phí lao động xã hội cần thiết thì sẽ
bị thiệt, vì không thu được toàn được lao động đã hao phí. Muốn đứng vững và
thắng trong cạnh tranh mỗi người sản xuất đều luôn luôn tìm cách cải tiến kỹ thuật,
tăng năng suất lao động. Vì thế, trong nền kinh tế hàng hoá, lực lượng sản xuất
được kích thích và phát triển nhanh hơn nhiều so với trong nền kinh tế tự cấp, tự
túc.
Trong cuộc cạnh tranh chạy theo giá trị, lao động cá biệt của mỗi người sản
xuất không nhất trí với lao động xã hội cần thiết. Như vậy, quy luật giá trị có ý
nghĩa bình tuyển, đánh giá người sản xuất. Về phương diện này quy luật giá trị bảo
đảm sự bình đẳng đối với người sản xuất.
6.Quy luật cung-cầu
Cầu là khối lượng hàng hoá và dịch vụ mà người tiêu dùng mua trong một
thời kỳ tương ứng với giá cả, thu nhập và các biến số kinh tế xác định. Người tiêu
dùng ở đây bao gồm dân cư, các doanh nghiệp nhà nước và cả nước ngoài. Tiêu
dùng bao gồm cả tiêu dùng sản xuất và tiêu dùng cá nhân.
Lượng cầu phụ thuộc vào các yếu tố chủ yếu như: thu nhập, sức mua của tiền
tệ, giá cả hàng hoá, lãi suất, thị hiếu của người tiêu dùng. Trong đó, giá cả hàng hoá
là nhân tố tác động trực tiếp và tỷ lệ nghịch với lượng cầu, giá cả càng cao thì cầu
về hàng hoá đó thấp, ngược lại giá cả hàng hoá thấp, lượngcầu sẽ cao.
Cung là khối lượng hàng hoá và dịch vụ mà chủ thể kinh tế đem bán ra thị
trường trong một thời kỳ nhất định, tương ứng với mức giá cả, khả năng sản xuất,
chi phí sản xuất xác định.
Lượng cung phụ thuộc vào khả năng sản xuất, vào số lượng và chất lượng
các nguồn lực, các yếu tố sản xuất được sử dụng, năng suất lao động và chi phí sản
xuất. Giá cả của hàng hoá và dịch vụ trên thị trường là yếu tố trực tiếp ảnh hưởng
tới lượng cung về hàng hoá, dịch vụ đó. Cung tỷ lệ thuận với giá. Giá cả cao thì
cung lớn và ngược lại, giá cả thấp thì cung giảm.
Quan hệ cung cầu là quan hệ giữa những người bán và những người mua,
giữa những người sản xuất và người tiêu dùng; là những quan hệ có vai trò quan
trọng trong nền kinh tế hàng hoá. Không phải chỉ có giá cả ảnh hưởng tới cung cầu
mà quan hệ cung cầu ảnh hưởng tới việc xác định giá cả trên thị trường.
Khi cung lớn hơn cầu, người bán phải giảm gía, giá cả có thể thấp hơn giá trị
hàng hoá . Khi cung nhỏ hơn cầu, người bán có thể tăng giá, giá cả có thể cao hơn
giá trị. Khi cung bằng cầu, người bán sẽ bán hàng hoá theo đúng giá trị giá cả bằng
giá trị. Khi đó cân bằng thị trường xuất hiện tại mức giá mà tại đó lượng cung và
cầu bằng nhau. Mức giá đó gọi là giá cân bằng, sản lượng đó gọi là sản lượng cân
bằng.
PHẦN 2
SỰ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG THEO
ĐỊNH HƯỚNG XÃ HỘI CHỦ NGHĨA Ở VIỆT NAM.
I.
Sự cần thiết khách quan hình thành và phát triển kinh tế thị trường định
hướng XHCN ở Việt Nam
1.Cơ chế cũ và hạn chế của nó.
Cơ chế cũ là cơ chế tập trung quan liêu bao cấp. Đó là cơ chế mà ở đó Nhà
nước quản lý nền kinh tế bằng mệnh lệnh hành chính là chủ yếu, thể hiện ở sự chi
tiết hoá các nhiệm vụ do Trung ương giao bằng một hệ thống chỉ tiêu pháp lệnh từ
một trung tâm. Các doanh nghiệp căn cứ vào chỉ tiêu kế hoạch của nhà nước từ đó
lập kế hoạch sản xuất kinh doanh cho mình.
Trong cơ chế tập trung quan liêu bao cấp, các cơ quan nhà nước can thiệp
qúa sâu vào các hoạt động sản xuất kinh doanh của các doanh nghiệp nhưng lại
không chịu trách nhiệm gì đối với các quyết định của mình, từ đó làm cho các
doanh nghiệp thụ động không phát huy được tính sáng tạo, các quan hệ kinh tế bị
hiện vật hoá. Quan hệ hàng hoá tiền tệ chỉ mang tính hình thức, bỏ qua hiệu quả
kinh tế, quản lý kinh tế và kế hoạch hoá bằng chế độ cấp phát, giao nộp. Bộ máy
quản lý cồng kềnh, nhiều khâu trung gian nhưng kém năng lực.
Cơ chế tập trung bao cấp đã góp phần cho thắng lợi giải phóng đất nước,
nhưng sau khi điều kiện kinh tế xã hội đã thay đổi. Đặc biệt khi trình độ phát triển
kinh tế đã nâng cao lên rất nhiều, cơ cấu càng phức tạp thì những khuyết điểm bên
trong nền kinh tế kế hoạch ngày càng bộc lộ. Cuộc chạy đua theo mục tiêu chế độ
quốc hữu hoá làm loại bỏ hoặc hạn chế chế độ kinh tế phi quốc hữu, kiềm chế cạnh
tranh nên khó làm sống động nền kinh tế.
Trên thực tế kinh tế kế hoạch lấy chủ nghĩa bình quân làm phương châm
phân phối cho nên đã kìm hãm tích cực và sáng tạo của người sản xuất kinh doanh.
Chúng ta thực hiện phân phối theo lao động trong điều kiện chưa cho phép. Trong
hoạt động kinh tế việc nhà nước quản lý hành chính bằng mệnh lệnh trực tiếp, chính
quyền và xí nghiệp không tách riêng, đầu vào cao đầu ra thấp đã trở thành những
căn bệnh cũ của nền kinh tế kế hoạch.Những điều trên đã gây trở ngại cho sự phát
triển sản xuất xã hội. Trước tình hình đó việc chuyển đổi nền kinh té nước ta sang
nền kinh tế thị trường là đúng đắn phù hợp với thực tế, qui luật kinh tế và xu thế của
thời đại
2.chủ trương phát triển kinh tế hàng hoá nhiều thành phần theo định hướng xã
hội chủ nghĩa.
Trong khi các nước trong khu vực đã đạt được những bước phát triển nhảy
vọt dựa vào cơ chế kinh tế thị trường, mở rộng quan hệ kinh tế đối ngoại, xây dựng
cơ cấu kinh tế hướng bên ngoài, thì Việt Nam trong nhiều năm qua vẫn theo đổi cơ
chế kế hoạch hoá tập trung bằng mệnh lệnh hành chính, quan liêu từ trung ương và
cơ cấu kinh tế hướng nội là chủ yếu, đã kìm hãm khả năng hoà nhập vào trào lưu
phát triển của khu vực.
Sau đại hội 6(1986), do đổi mới nói chung và sự đổi mới trong nhận thức xã
hội, Đảng ta nhận định rằng để phát triển theo kịp các nước trong khu vực và thế
giới thì phải phát triển kinh tế hàng hoá nhiều thành phần theo định hướng xã hội
chủ nghĩa có sụ quản lý của nhà nước.
Bởi vì hiện nay ở nước ta, các điều kiện của sản xuất hàng hoá vẫn còn đang
tồn tại. Phân công lao động: ở nước ta đang tồn tại hệ thống phân công lao động do
lịch sử để lại với nhiều ngành nghề. Với sự phát triển khoa học kỹ thuật hiện đại,
nhiều ngành nghề mới xuất hiện làm cho sự phân công lao động ở nước ta trở nên
phong phú hơn, nó tạo điều kiện cho hàng hoá phát triển. Ở nước ta cũng đang tồn
tại quan hệ sở hữu đa dạng về tư liệu sản xuất và ứng với nó là nền kinh tế nhièu
thành phần. Điều đó tạo nên sự độc lập về mặt kinh tế giữa các thành viên, doanh
nghiệp. Nó cũng có tác dụng làm cho hàng hoá phát triển.
Mặt khác, kinh tế hàng hoá phát triển, nó thúc đẩy quá trình phân công lao
động, quá trình chuyên môn hoá và hiện đại hoá. Qua đó thiết lập được mối quan hệ
kinh tế giữa các vùng xoá bỏ tình trạng tự cung, tự cấp. Đẩy mạnh quá trình xã hội
hoá sản xuất. Nó thúc đẩy quá trình tích tụ và tập trung vốn và lao động thể hiện ở
quy mô của các doanh nghiệp, quy mô về kinh tế ngày càng tăng.
Kinh tế hàng hoá góp phần tăng năng suất lao động thực hiện dân chủ hoá
đời sống kinh tế. Nó khai thác được thế mạnh từng ngành, từng địa phương để làm
ra nhiều sản phẩm cho xã hội, tạo tiền đề cho việc mở rộng liên kết, liên doanh cả
trong nước và nước ngoài. Mở rộng phạm vi giao lưu hàng hoá giữa nước ta và các
nứơc khác. Là điều kiện thúc đẩy sự phát triển của một số ngành, lĩnh vực khác.
Trong bất cứ hình thái kinh tế - xã hội nào cũng có phương thức sản xuất giữ
vị trí chi phối. Ngoài ra, còn có phương thức sản xuất tàn dư của xã hội trước và
phương thức sản xuất mầm mống của xã hội tương lai. Các phương thức sản xuất
này ở vào địa vị lệ thuộc, bị chi phối bởi phương thức sản xuất thống trị.
Tronh một hình thái kinh tế xã hội có nhiều phương thức sản xuất biểu hiện
thành phần kinh tế. Trong thời kỳ quá độ, chưa có thành phần kinh tế nào giữ vai trò
thống trị, chi phối các thành phần kinh tế khác, mà chúng chỉ là những mảnh, những
bộ phận hợp thành kết cấu kinh tế xã hội trong một hệ thống thống nhất biện chứng.
Mỗi thành phần kinh tế có kiểu tổ chức sản xuất kinh doanh của nó hợp thành nền
kinh tế hàng hoá nhiều thành phần.
Nền kinh tế thời kỳ quá độ tồn tại nhiều thành phần kinh tế là vì:
Thứ nhất, khi giai cấp công nhân và nhân dân lao động dành chính quyền,
tiếp quản nền kinh tế chủ yếu dựa trên chế độ tư hữu về tư liệu sản xuất. Thực tế có
hai loại tư hữu: tư hữu lớn:nhà máy, hầm mỏ, doanh nghiệp, đồn điền của các chủ
tư bản trong và ngoài nước-đó là kinh tế tư bản chủ nghĩa, và tư hữu nhỏ: gồm
những người nông dân cá thể, những người buôn bán nhỏ, đó là sản xuất nhỏ cá thể.
Thái độ của chính quyền mới đối với hai loại tư hữu trên là khác nhau. Đối
với tư hữu lớn kinh tế tư bản tư nhân, chỉ có phương pháp duy nhất là quốc hữu
hoá. Lý luận về quốc hữu hoá của chủ nghĩa Mac-Lênin khẳng định không nên quốc
hữu hoá ngay một lúc mà phải được tiến hành từ từ theo từng giai đoạn và và bằng
hình thức, bằng phương pháp nào là từy điều kiện cụ thể, cho nên những doanh
nghiệp thuộc thành phần kinh tế tư bản chủ nghĩa còn tồn tại như một tất yếu. Đồng
thời hướng chủ nghĩa tư bản vào con đường tư bản Nhà nước, hình thành thành
phần kinh tế tư bản nhà nước.
Đối với tư hữu nhỏ thì chỉ có thông qua con đường hợp tác hoá, theo các
nguyên tắc mà Lênin vạch ra là tự nguyện, quản lý dân chủ, cùng có lợi tuân theo
các quy luật khách quan. Do đó trong thời kỳ quá độ còn tồn tại thành phần kinh tế
cá thể. Hơn nữa các thành phần kinh tế cũ do lịch sử để lại, chúng còn có vai trò,
chức năng, nhiệm vụ, còn có khả năng phát triển Vì thế nhà nước bằng các chính
sách biện pháp sử sụng các thành phần kinh tế tư nhân phục vụ cho sự nghiệp xây
dựng xã hội mới.
Thứ hai, sự phát triển kinh tế ở mỗi quốc gia, do đặc điểm lịch sử, điều kiện
chủ quan, khách quan nên tất yếu có sự phát triển không đều về lực lượng sản xuất
giữa các ngành, các vùng, các doanh nghiệp. Chính sự phát triển không đều đó
quyết định quan hệ sản xuất, trước hết là hình thức, quy mô và quan hệ sở hữu phải
phù hợp với nó nghĩa là tồn tại những quan hệ sản xuất không giống nhau. Đó là cơ
sở hình thành các thành phần kinh tế khác nhau.
Thứ ba, để phát triển kinh tế, củng cố và phát triển hệ thống chính trị, xã hội,
nhà nước xây dựng hệ thống những có sở kinh tế mới, hình thành thành phần kinh
tế nhà nước. Mặt khác, trong điều kiện quốc tế hoá đời sống kinh tế, quốc hữu hoá
hợp tác và đầu tư nước ngoài, nhà nước cùng các nhà nước cùng các nhà tư bản, các
công ty trong và ngoài nước, hình thành kinh tế tư bản nhà nước.
Việc nhận thức và tổ chức thực hiện trên thực tế các thành phần kinh tế trong
thời kỳ quá độ có ý nghĩa lý luận và thực tiễn to lớn.
Hiện nay, ở nước ta đang tồn tại nhiều trình độ khác nhau của lực lượng sản
xuất (thủ công, trình độ cơ khí, tự động hoá, tin học hoá ). Vì vậy khi thiết lập
quan hệ sở hữu thì cũng phải đa dạng phù hợp ở nước ta hiện nay có thể làm xuất
hiện thêm một số thành phần kinh tế khác.
Ở nước ta tồn tại một nền kinh tế nhiều thành phần là một tất yếu khách
quan. Vì kinh tế nhiều thành phần, đây là tồn tại khách quan do lịch sử để lại trong
thời kỳ quá độ và có nhiều thành phần kinh tế mà sụ tồn tại của nó vẫn có lợi cho sự
phát triển đất nước. Phát triển kinh tế nhiều thành phần nhằm thực hiện cái quy luật:
Quan hệ sản xuất phải phù hợp với tính chất, trình độ phát triển của lực lượng sản
xuất. Phát triển kinh tế nhiều thành phần nhằm để cho sản xuất nước ta phát triển
liên tục không bị gián đoạn. Phát triển kinh tế nhiều thành phần nhằm tạo ra sự cạnh
tranh giữa các thành phần kinh tế thị trường hiện nay ở nước ta.
Tóm lại: Trong thời kỳ quá độ tồn tại một nền kinh tế nhiều thành phần
không chỉ là một tất yếu khách quan mà còn có một tác dụng tích cực tolớn đối với
sự phát triển của nền kinh tế.Cụ thể là:
Sự tồn tại nền kinh tế nhiều thành phần cũng có ý nghĩa là tồn tại nhiều hình
thức quan hệ sản xuất , do đó nó sẽ phù hợp với các trình độ phát triển khác nhau về
lực lượng sản xuất từ đó mà có thể tăng năng suất lao động, tăng tốc độ phát triển
kinh tế, tăng hiệu quả kinh tế trong mỗi thành phần cũng như trong toàn bộ nền kinh
tế .
Góp phần khôi phục kinh tế cho sự phát triển của nền kinh tế hàng hoá. Phát
triển nền kinh tế hàng hoá nhiều thành phần chính là đảm bảo quyền tự do kinh
doanh, quyền dân chủ về kinh tế cho mọi công dân. Một công dân đều có quyền
hoạt độngtrong nền kinh tế thị trường (theo đúng pháp luật) để làm giài cho mình
và cho xã hội.
Nền kinh tế có cơ cấu nhiều thành phần không những tạo điều kiện sử dụng
sức mạnh tổng hợp của mọi thành phần kinh tế trong nước mà còn tạo ra môi trường
thông thoáng ,thích hợp cho sự thu hút vốn, khoa học kĩ thuật tiên tiến của thế giới .
Nền kinh tế có cơ cấu nhiều thành phần không những tạo điều kiện thực hiện
và mở rộng các hình thức kinh tế quá độ, đặc biệt là hình thức kinh tế tư bản nhà
nước, là “cầu nối” là trung gian cần thiết để chuyển nền kinh tế nước ta từ sản xuất
nhỏ nên sản xuất lớn xã hội chủ nghĩa
Từ những tác động tích cực mà hội nghị trung ương lần thứ VI khoá VI đã
chỉ rõ: “chính sách kinh tế nhiều thành phần có ý nghĩa chiến lược lâu dài, có
tính quy luật từ sản xuất nhỏ đi lên chủ nghĩa xã hội và thể hiện tinh thần dân
chủ về kinh tế, đảm bảo cho mọi người làm ăn theo pháp luật”.
Khi cơ chế cũ kìm hãm sự phát triển kinh tế Việt Nam trong nhiều năm. Điều
đó đặt ra một yêu cầu khách quan là phải đổi mới cơ chế kinh tế, thay thế cơ chế
mới vào cơ chế cũ. Trong khi đó, cơ chế thị trường có sự quản lý của nhà nước đang
được áp dụng rộng rãi, phổ biến ở nhiều nước trên thế giới và đã đạt được những
thành tựu rất đáng quan tâm. Vì vậy, chuyển đổi từ cơ chế cũ sang cơ chế thị trường
có sự quản lý nhà nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa là cần thiết, khách quan.
Kinh tế thị trường định hưỡng xã hội chủ nghĩa thực chất là kiểu tổ chức nền
kinh tế vừa dựa trên những nguyên tắc và quy luật của kinh tế thị trường, vừa dựa
trên những nguyên tắc và bản chất của chủ nghĩa xã hội. Đây chính là mô hình kinh
tế “mở”, trong đó có sự kết hợp giữa cái chung và cái đặc thù. Cái chung kà nền
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét